Về hiện tượng thơ Bút Tre

0
491

Về hiện tượng thơ Bút Tre

Thân Trọng Sơn
 

Có người gọi là trường phái thơ Bút Tre, có người lại nói dòng thơ Bút Tre, tuy không hề có lý thuyết, tuyên ngôn, không hề có chủ soái, thủ xướng phong trào, đơn giản chỉ vì cứ nghe những câu như thế này thì ai cũng biết : thơ Bút Tre đó :

Thi đua ta quyết tiến lên 
Tiến lên, ta quyết tiến lên hàng đầu 
Hàng đầu không biết đi đâu 
Đi đâu không biết hàng đầu cứ đi

Con đò dịch đít sang ngang 
Bên kia có một cái làng thò ra.

Anh đi chiến dịch bản Mường 
Tè xong rồi lại tìm đường về xuôi.

Phụ nữ thường rất hay lươi 
Riêng em anh thấy là người cần cu.

Thơ Bút Tre tất nhiên là thơ của tác giả Bút Tre nhưng đồng thời cũng là thơ của … ai đó không biết làm theo kiểu Bút Tre ( những câu trên thuộc cả hai trường hợp này).

Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng ( 1911-1987 ), người xã Đồng Lương, Sông Thao, Vĩnh Phú. Từng đỗ Tú tài Pháp, từng viết báo, in sách, dạy học, từng công tác trong ngành văn hóa, có khi lên đến chức trưởng ty. Và công việc này hẳn là nhiều lúc yêu cầu Ông phát biểu ý kiến, mà Ông lại thích phát biểu bằng … thơ. Đại loại như thế này, nói về nhiệm vụ của ngành văn hóa hoặc ca ngợi lao động sản xuất, hô hào xây dựng hợp tác xã nông nghiệp :

Bây giờ đang đứng trưởng ty 
Bút Tre thơ phú tôi thì có sau 
Cuối cùng xin nhắc một câu 
Văn hóa cơ sở là đầu chúng ta.

Ông Khiêm kể cũng đã tài 
Trong chuồng sáu lợn có vài con to 
Ông Lai theo Đảng dặn dò 
Chuồng ông bảy lợn chăm cho béo tròn.

Những câu “thơ” như thế chắc là không sống được lâu, nhưng Ông vẫn tiếp tục làm và nhiều lúc là ứng tác, kịp thời phản ánh một sự kiện, ca ngợi một nhân vật nào đó :

Anh đi đồng ruộng lắng nghe 
Lúa mừng phân bắc, khoai che mảnh vườn. 
( Anh đây là Trưởng ban Nông nghiệp Trung ương Nguyễn Chí Thanh ).

Chú sang công tác bảo tàng 
Đó cũng là việc cách màng giao cho. 

Hoan hô Đại tướng Võ Nguyên 
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về.

Nhiều người thấy là lạ, ngồ ngộ cái kiểu thơ đó : hình ảnh, chữ nghĩa bất ngờ, ngắt câu hạ chữ độc đáo, và nhất là cái lối đổi thanh, đổi dấu cho hợp luật trắc bằng. Mà thú vị nhất là những câu như thế chỉ được “xuất bản miệng” cho nên thiên hạ mặc sức “tái bản” và tự dành quyền chỉnh sứa, thêm thắt . Nếu “anh đi đồng ruộng lắng nghe” có người không biết anh nào đây thì cứ nói rõ ra :

Hoan hô anh Nguyễn Chí Thanh 
Anh về phân bắc phân xanh đầy đồng.

Và từ đó hoan hô tiếp :

Hoan hô đồng chí Phạm Tuân 
Bay vào vũ trụ một tuần về ngay.

Hoan hô đồng chí Trần Hoàn 
Lên làm bộ trưởng chiếu toàn phim hay !

Hoan hô bác Võ Chí Công 
Cho làm khoán hộ ruộng đồng tốt tươi.

Chẳng thấy ai đòi bản quyền, mà thật ra làm sao biết được ai là tác giả đầu tiên, cứ thấy thích thì mô phỏng và sáng tác thêm, và cứ thế dần dà lúc này lúc khác, chỗ nọ chỗ kia lan truyền những bài thơ, câu thơ kiểu như vậy để hình thành một hiện tượng gọi là thơ Bút Tre dân gian. Qua bao nhiêu bài được phổ biến ta có thể rút ra mấy đặc điểm sau đây :

1. Đầu tiên là việc sử dụng những hình ảnh sáng tạo, bắt nguồn từ những liên tưởng bất ngờ, có khi tưởng như ngây ngô nhưng ngầm dụng ý gây cười :

Tiễn anh lên bến ô tô 
Đêm về em khóc … tồ tồ cả đêm

Nhớ quê ra đứng đỉnh đèo 
Bỗng đâu thấy một chú mèo gâu gâu 
Dừng chân đứng lại trên cầu 
Bỗng đâu thấy một con trâu vàng vàng

Hôm nay trên quốc lộ hai 
Thể nào cũng có một vài ô tô.

Ta đi bầu cử tự do 
Chọn người xứng đáng mà cho vào hòm

Anh đi giường chiếu lặng câm 
Anh về giường chiếu reo ầm cả lên 
Anh đi em bấm đốt tay 
Anh về em bấm chỗ này chỗ kia.

2. Thứ hai là những câu thơ viết sai vần. Nên biết rằng luật thơ lục bát thường yêu cầu phải có vần : chữ thứ sáu của câu “lục” phải cùng vần với chữ thứ sáu của câu “bát”, rồi chữ cuối của câu “bát” lại vần với chữ cuối của câu “lục” tiếp theo.
 

Cô em má đỏ hồng hồng 
Buôn xuôi bán ngược có chồng hay chưa ? 
Xe đò ai đón ai đưa ? 
Mà em đi sớm về trưa một mình. ( Bàng Bá Lân ).

“Hồng” và “chồng”, “chưa”, “đưa” và “trưa” : tất cả đều cùng một âm, như thế là vần chính.

Đèo nhau ta dạo phố vui 
Thong dong xe đạp ngược xuôi dòng đời 
Chở theo khúc khích tiếng cười 
Chuyện trò như thể không người chung quanh. ( Diệp Minh Tuyền )

“Vui” và “xuôi”, không cùng âm mà chỉ tương tự, “đời” và “cười” cũng vậy, như thế gọi là vần thông.

Còn không cùng âm mà cũng không có âm tương tự thì đích thị là thơ lạc vận, thơ sai vần.

Phải đâu muốn được ai yêu 
Là tôi cứ nói dông dài trước sau . ( LMQ) 

(Muốn cho có vần thì viết : Là tôi cứ việc nói nhiều nói dai, chẳng hạn.)

Lạc vận có thể vì bí, có thể vì trọng ý tứ nên hy sinh vần điệu. Nhưng thơ Bút Tre thì lạc vận một cách cố ý, để cho người đọc tự sửa lại cho có vần :

– Khen thay giám đốc sở mình 
Làm việc thì ít xuất… ngoại thì nhiều.

– Đồ Sơn sóng biển dập dồn 
Mấy cô thiếu nữ ngứa chân chạy quanh. ( hoặc : … ngửa lưng ra phơi ).

(Thì cũng giống như Vân Tiên ngồi cạnh bụi môn / Chờ cho trăng khuất bóp …chân Nguyệt Nga , chọn chữ nào cho hợp vần ở đây thật là gay, chả thế mà người ta dặn nhau : “Làm thơ nên tránh vần “ôn” / Uống rượu nên tránh làm ồn nói to ! )

– Trên cành con khỉ đánh đu, 
Có anh cán bộ vạch cây bên đường.

(Hai câu này khiến ta liên tưởng đến khổ thơ đầu của bài “Con cá nhỏ và người đánh cá “, Nguyễn Văn Vĩnh dịch thơ ngụ ngôn La Fontaine : 

Miễn là cá sống dưới hồ 
Cỏn con cũng có ngày to kếch xù 
Nhưng mà cá đã cắn cu 
Thả ra tôi nghĩ còn ngu nào tày. 
“cắn cu” nghĩa là “cắn câu ” ! )

3. Đổi dấu các chữ cho hợp luật thơ ( Tam Đao hiểu là Tam Đảo, cần cu thay cho cần cù …) bởi lẽ thơ lục bát yêu cầu viết đúng luật bằng (B) trắc (T) .

Câu lục : Các chữ thứ 2, 4, và 6 : – B – T – B

Câu bát : Các chữ thứ 2, 4, 6, và 8 : – B – T – B – B

Mặt khác, hai chữ thứ 6 và 8 của câu bát tuy cùng là Bằng nhưng phải khác thanh, nếu chữ thứ 6 không dấu ( phù bình thanh ) thì chữ thứ 8 phải dấu huyền ( trầm bình thanh ), và ngược lại.

Bốn câu thơ sau đáp ứng tất cả yêu cầu về bằng trắc và về thanh nói trên :

Nắng chia (B) nửa bãi (T) chiều rồi (B) 
Vườn hoang (B) trinh nữ (T) khép đôi (B) lá rầu (B) 
Sợi buồn (B)con nhện (T)giăng mau (B) 
Em ơi (B)hãy ngủ (T) , anh hầu (B) quạt đây (B). ( Huy Cận )

Cái việc sửa dấu thế này trong thơ Bút Tre có lúc làm cho chữ mang một nghĩa khác :

Một lần đến nghỉ Tam Đao, 
Loanh quanh không biết chỗ nào để ngu. 
Một giường bố trí hai cù 
Mỗi cù kiếm một cái mu gối đầu. ( hoặc : Sướng khô đành chịu đến chu nhật về).

Ngày nay khắc phục gian kho 
Ngày mai mới có ấm no tương lài.

Liên Xô rất đỗi tự hào 
Anh Ga-ga-rỉn bay vào vũ tru.

Đoàn vừa ghé xuống Mũi Ne 
Ngó ra thấy những chiếc ghe thật bừ.

4. Ngắt câu, xuống dòng bất ngờ. Dòng trên chưa hết ý, phải đọc tiếp dòng sau mới hiểu, kiểu như “ Lúa ở đồng tôi và lúa ở / Đồng nàng và lúa ở đồng quanh” – Nguyễn Bính ).

Nhớ nhung về thị xã Phan 
Thiết tha tơ tưởng cô hàng nước măm.

Anh đi công tác Cam Pu 
Chia chiến lợi phẩm ở tù ba năm.

Mời anh vào quán kara 
OK em đã mở ra sẵn sàng.

Mấy em mặc váy đánh cầu 
Lông bay phất phới trên đầu các anh.

Hôm qua anh đến chơi nhà 
Thấy mẹ chăn vịt thấy cha chăn ngồng 
Thấy em hát nhạc Trịnh Công 
Sơn xanh sơn đỏ anh không dám vào.

Lần đầu đến nước Xin-Ga 
Po vào rồi lại po ra hại đồ 
Tuần sau lại đến nước Bồ 
Đào Nha rồi lại đào nhô mệt quà 
Thế rồi lại đến nước Hoa 
Kỳ đi kỳ lại Cu Ba đây rồi.

Cũng có khi dòng trên đã có nghĩa, nhưng nối với dòng sau lại là nghĩa khác :

Chị em nô nức đặt vòng 
Hoa mộ liệt sĩ tỏ lòng biết ơn.

Tại vì em chẳng có kinh 
Nghiệm nên không thể một mình giúp anh.

5. Từ một bài, một câu thơ Bút Tre không rõ tác giả, mọi người có thể thêm bớt, mô phỏng và đưa ra câu khác, không ngại ai nói đạo văn, đạo thơ gì.

Hai câu sau đây, phổ biến từ lâu, hầu như ai cũng biết :

Anh đi công tác Pơ Lây 
Ku dài dằng dặc biết ngày nào ra.

được ai đó thêm vào :

Còn em em ở lại nhà 
Cửa mình em mở người ra người vào. 
( chắc là lấy cảm hứng từ câu : Chị em du kích tài thay / Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình !)

hoặc sửa một chữ rồi viết tiếp :

… Ku dài dằng dặc biết ngày nào vê 
Anh đi công tác Buôn Mê 
Thuột xong một cái anh về với em.

Cũng mấy câu quen thuộc khác :

Chưa đi chưa biết Đồ Sơn 
Đi rồi mới biết chẳng hơn đồ nhà 
Đồ nhà tuy có hơi già ( hoặc : tuy rất tương cà ) 
Nhưng là đồ thật chẳng là đồ sơn.

Và nhiều người tiếp tục cải biên :

Chưa đi chưa biết Vũng Tàu 
Đi rồi mới biết ta giàu hơn tây 
Đúng là họ thiếu vải may 
Hai mảnh bé xíu làm vày làm ao.

Chưa đi chưa biết Cà Mau 
Đi rồi mới biết không đâu bằng nhà 
Cà nhà tuy có hơi già 
Nhưng là cà chậm không là cà mau.

Từ hai câu ” Nhớ nhung về thị xã Phan / Thiết tha tơ tưởng cô hàng nước măm “, c&o

BÌNH LUẬN

Please enter your comment!
Please enter your name here

two × three =