
Về hiện tượng thơ Bút Tre
Thân Trọng Sơn
Thi đua ta quyết tiến lên
Tiến lên, ta quyết tiến lên hàng đầu
Hàng đầu không biết đi đâu
Đi đâu không biết hàng đầu cứ đi
Con đò dịch đít sang ngang
Bên kia có một cái làng thò ra.Anh đi chiến dịch bản Mường
Tè xong rồi lại tìm đường về xuôi.Phụ nữ thường rất hay lươi
Riêng em anh thấy là người cần cu.
Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng ( 1911-1987 ), người xã Đồng Lương, Sông Thao, Vĩnh Phú. Từng đỗ Tú tài Pháp, từng viết báo, in sách, dạy học, từng công tác trong ngành văn hóa, có khi lên đến chức trưởng ty. Và công việc này hẳn là nhiều lúc yêu cầu Ông phát biểu ý kiến, mà Ông lại thích phát biểu bằng … thơ. Đại loại như thế này, nói về nhiệm vụ của ngành văn hóa hoặc ca ngợi lao động sản xuất, hô hào xây dựng hợp tác xã nông nghiệp :
Bây giờ đang đứng trưởng ty
Bút Tre thơ phú tôi thì có sau
Cuối cùng xin nhắc một câu
Văn hóa cơ sở là đầu chúng ta.
Ông Khiêm kể cũng đã tài
Trong chuồng sáu lợn có vài con to
Ông Lai theo Đảng dặn dò
Chuồng ông bảy lợn chăm cho béo tròn.
Anh đi đồng ruộng lắng nghe
Lúa mừng phân bắc, khoai che mảnh vườn.
( Anh đây là Trưởng ban Nông nghiệp Trung ương Nguyễn Chí Thanh ).
Chú sang công tác bảo tàng
Đó cũng là việc cách màng giao cho.Hoan hô Đại tướng Võ Nguyên
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về.
Hoan hô anh Nguyễn Chí Thanh
Anh về phân bắc phân xanh đầy đồng.
Hoan hô đồng chí Phạm Tuân
Bay vào vũ trụ một tuần về ngay.
Hoan hô đồng chí Trần Hoàn
Lên làm bộ trưởng chiếu toàn phim hay !Hoan hô bác Võ Chí Công
Cho làm khoán hộ ruộng đồng tốt tươi.
1. Đầu tiên là việc sử dụng những hình ảnh sáng tạo, bắt nguồn từ những liên tưởng bất ngờ, có khi tưởng như ngây ngô nhưng ngầm dụng ý gây cười :
Tiễn anh lên bến ô tô
Đêm về em khóc … tồ tồ cả đêm
Nhớ quê ra đứng đỉnh đèo
Bỗng đâu thấy một chú mèo gâu gâu
Dừng chân đứng lại trên cầu
Bỗng đâu thấy một con trâu vàng vàngHôm nay trên quốc lộ hai
Thể nào cũng có một vài ô tô.Ta đi bầu cử tự do
Chọn người xứng đáng mà cho vào hòmAnh đi giường chiếu lặng câm
Anh về giường chiếu reo ầm cả lên
Anh đi em bấm đốt tay
Anh về em bấm chỗ này chỗ kia.
Cô em má đỏ hồng hồng
Buôn xuôi bán ngược có chồng hay chưa ?
Xe đò ai đón ai đưa ?
Mà em đi sớm về trưa một mình. ( Bàng Bá Lân ).
“Hồng” và “chồng”, “chưa”, “đưa” và “trưa” : tất cả đều cùng một âm, như thế là vần chính.
Đèo nhau ta dạo phố vui
Thong dong xe đạp ngược xuôi dòng đời
Chở theo khúc khích tiếng cười
Chuyện trò như thể không người chung quanh. ( Diệp Minh Tuyền )
“Vui” và “xuôi”, không cùng âm mà chỉ tương tự, “đời” và “cười” cũng vậy, như thế gọi là vần thông.
Còn không cùng âm mà cũng không có âm tương tự thì đích thị là thơ lạc vận, thơ sai vần.
Phải đâu muốn được ai yêu
Là tôi cứ nói dông dài trước sau . ( LMQ)
(Muốn cho có vần thì viết : Là tôi cứ việc nói nhiều nói dai, chẳng hạn.)
Lạc vận có thể vì bí, có thể vì trọng ý tứ nên hy sinh vần điệu. Nhưng thơ Bút Tre thì lạc vận một cách cố ý, để cho người đọc tự sửa lại cho có vần :
– Khen thay giám đốc sở mình
Làm việc thì ít xuất… ngoại thì nhiều.
– Đồ Sơn sóng biển dập dồn
Mấy cô thiếu nữ ngứa chân chạy quanh. ( hoặc : … ngửa lưng ra phơi ).
(Thì cũng giống như Vân Tiên ngồi cạnh bụi môn / Chờ cho trăng khuất bóp …chân Nguyệt Nga , chọn chữ nào cho hợp vần ở đây thật là gay, chả thế mà người ta dặn nhau : “Làm thơ nên tránh vần “ôn” / Uống rượu nên tránh làm ồn nói to ! )
– Trên cành con khỉ đánh đu,
Có anh cán bộ vạch cây bên đường.
(Hai câu này khiến ta liên tưởng đến khổ thơ đầu của bài “Con cá nhỏ và người đánh cá “, Nguyễn Văn Vĩnh dịch thơ ngụ ngôn La Fontaine :
Miễn là cá sống dưới hồ
Cỏn con cũng có ngày to kếch xù
Nhưng mà cá đã cắn cu
Thả ra tôi nghĩ còn ngu nào tày.
“cắn cu” nghĩa là “cắn câu ” ! )
3. Đổi dấu các chữ cho hợp luật thơ ( Tam Đao hiểu là Tam Đảo, cần cu thay cho cần cù …) bởi lẽ thơ lục bát yêu cầu viết đúng luật bằng (B) trắc (T) .
Câu lục : Các chữ thứ 2, 4, và 6 : – B – T – B
Câu bát : Các chữ thứ 2, 4, 6, và 8 : – B – T – B – B
Mặt khác, hai chữ thứ 6 và 8 của câu bát tuy cùng là Bằng nhưng phải khác thanh, nếu chữ thứ 6 không dấu ( phù bình thanh ) thì chữ thứ 8 phải dấu huyền ( trầm bình thanh ), và ngược lại.
Bốn câu thơ sau đáp ứng tất cả yêu cầu về bằng trắc và về thanh nói trên :
Nắng chia (B) nửa bãi (T) chiều rồi (B)
Vườn hoang (B) trinh nữ (T) khép đôi (B) lá rầu (B)
Sợi buồn (B)con nhện (T)giăng mau (B)
Em ơi (B)hãy ngủ (T) , anh hầu (B) quạt đây (B). ( Huy Cận )
Cái việc sửa dấu thế này trong thơ Bút Tre có lúc làm cho chữ mang một nghĩa khác :
Một lần đến nghỉ Tam Đao,
Loanh quanh không biết chỗ nào để ngu.
Một giường bố trí hai cù
Mỗi cù kiếm một cái mu gối đầu. ( hoặc : Sướng khô đành chịu đến chu nhật về).
Ngày nay khắc phục gian kho
Ngày mai mới có ấm no tương lài.Liên Xô rất đỗi tự hào
Anh Ga-ga-rỉn bay vào vũ tru.Đoàn vừa ghé xuống Mũi Ne
Ngó ra thấy những chiếc ghe thật bừ.
Nhớ nhung về thị xã Phan
Thiết tha tơ tưởng cô hàng nước măm.
Anh đi công tác Cam Pu
Chia chiến lợi phẩm ở tù ba năm.Mời anh vào quán kara
OK em đã mở ra sẵn sàng.Mấy em mặc váy đánh cầu
Lông bay phất phới trên đầu các anh.Hôm qua anh đến chơi nhà
Thấy mẹ chăn vịt thấy cha chăn ngồng
Thấy em hát nhạc Trịnh Công
Sơn xanh sơn đỏ anh không dám vào.Lần đầu đến nước Xin-Ga
Po vào rồi lại po ra hại đồ
Tuần sau lại đến nước Bồ
Đào Nha rồi lại đào nhô mệt quà
Thế rồi lại đến nước Hoa
Kỳ đi kỳ lại Cu Ba đây rồi.
Chị em nô nức đặt vòng
Hoa mộ liệt sĩ tỏ lòng biết ơn.
Tại vì em chẳng có kinh
Nghiệm nên không thể một mình giúp anh.
Hai câu sau đây, phổ biến từ lâu, hầu như ai cũng biết :
Anh đi công tác Pơ Lây
Ku dài dằng dặc biết ngày nào ra.
Còn em em ở lại nhà
Cửa mình em mở người ra người vào.
( chắc là lấy cảm hứng từ câu : Chị em du kích tài thay / Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình !)
… Ku dài dằng dặc biết ngày nào vê
Anh đi công tác Buôn Mê
Thuột xong một cái anh về với em.
Chưa đi chưa biết Đồ Sơn
Đi rồi mới biết chẳng hơn đồ nhà
Đồ nhà tuy có hơi già ( hoặc : tuy rất tương cà )
Nhưng là đồ thật chẳng là đồ sơn.
Chưa đi chưa biết Vũng Tàu
Đi rồi mới biết ta giàu hơn tây
Đúng là họ thiếu vải may
Hai mảnh bé xíu làm vày làm ao.
Chưa đi chưa biết Cà Mau
Đi rồi mới biết không đâu bằng nhà
Cà nhà tuy có hơi già
Nhưng là cà chậm không là cà mau.