‘Khi tôi chết, hãy chôn theo tôi một nhà phê bình để cãi nhau’

0
115

Câu nói có vẻ hài hước của Nguyễn Tuân đã định nghĩa “tình bạn” giữa nhà văn và nhà phê bình trong một thời gian dài.

Có lẽ câu nói gây hấn nhất về mối quan hệ giữa nhà văn và nhà phê bình là của Nguyễn Tuân: “Khi tôi chết hãy chôn theo tôi một nhà phê bình để còn tiếp tục cãi nhau”.

Mối quan hệ giữa nhà văn và nhà phê bình thường là “cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt”. Và dường như sự phàn nàn thường đến từ phía các nhà văn. Tại sao lại có sự mâu thuẫn này? Vì chẳng phải tác phẩm và cuộc đời của các nhà văn là đối tượng của các nhà phê bình đó sao. Những người chuyên nghiên cứu về tác phẩm của mình, cuộc đời mình lại dễ bị ghen ghét bởi chính những người được nghiên cứu! Câu trả lời nằm ở việc đánh giá của nhà phê bình đối với tác phẩm của nhà văn – đối tượng lao động của họ.

Nhà phê bình không nhất thiết phải hiểu đúng ý nhà văn

Tôi thường nghe một số nhà văn phàn nàn rằng các nhà phê bình không hiểu tác phẩm của họ. Họ viết về vấn đề A thì nhà phê bình lại bàn về vấn đề B. Ý tưởng của họ là xuôi chiều thì nhà phê bình lại đánh giá ngược chiều. Nhà văn dụng công ở những vấn đề lớn thì nhà phê bình lại chú trọng ở những điểm tiểu tiết…

'Khi toi chet, hay chon theo toi mot nha phe binh de cai nhau' hinh anh 1
Mỗi tác phẩm có nhiều cách đọc, cách hiểu khác nhau. 

Nhưng có đúng là các nhà phê bình không hiểu các nhà văn? Tôi cho rằng điều này cơ bản là sai lầm. Một tác phẩm được viết ra, người đọc (bao gồm cả nhà phê bình) có vô vàn cách hiểu khác nhau. Nhà văn viết theo chủ ý của anh ta nhưng người đọc có thể không nhận thấy hoặc không đánh giá cao điều ấy. Hoặc nhà văn có ý tưởng nhưng ý tưởng của anh ta không thành công và nhà phê bình cũng như bạn đọc không quan tâm hoặc họ có cách hiểu khác và cho rằng nó thú vị hơn. Câu hỏi mấu chốt đặt ra là người đọc (vẫn bao gồm cả nhà phê bình) có nhất thiết phải hiểu đúng ý tưởng của nhà văn không? Câu trả lời là “không”.

Tôi là nhà văn và cũng là một người đọc. Tôi khẳng định rằng, người đọc không nhất thiết phải hiểu chính xác suy nghĩ, ý đồ của nhà văn. Vì như thế sẽ rất khô cứng và ép buộc. Một văn bản văn học là một tác phẩm nghệ thuật, nó không phải là khoa học chính xác nên không thể áp đặt một cách hiểu duy nhất. Ví dụ đơn giản thế này, khi thấy một đám mây trắng bay trên trời, người đầu tiên thì bảo nó giống con chim đại bàng, người thứ hai lại bảo giống ngọn núi, người nữa cho rằng đó là chiếc máy bay, người thứ tư quả quyết đó là con rùa… Có bao nhiêu người đọc thì có bấy nhiêu cách hiểu về một tác phẩm văn học. Có thể những cách hiểu này có sự đồng nhất hoặc hoàn toàn khác thì cũng không có gì nghiêm trọng. Điều ấy tạo nên sự hấp dẫn, đa nghĩa của văn chương cộng hưởng với trí tưởng tượng, kinh nghiệm, cảm xúc, tầm đón đợi của độc giả.

Nhưng nhà văn sẽ tiếp tục phản bác rằng nhà phê bình là nhà khoa học, đã là khoa học thì anh phải chính xác và chuẩn mực. Đúng thế, nhưng thưa rằng đây là khoa học về văn học, về sự cảm thụ cái đẹp, nghệ thuật. Nhà phê bình cũng chỉ là một độc giả mà thôi, anh ta hoàn toàn có thể diễn giải tác phẩm theo cách hiểu của mình mà người viết không thể phật lòng.

Nhà văn Nguyễn Khải từng kể một câu chuyện mà tôi cho rằng nó không mang chút tiếu lâm nào. Con trai nhà văn đi học và cô giáo giao cho cậu bé phân tích đúng tác phẩm Mùa lạc của cha mình trong sách giáo khoa. Cậu bé mang bài về hỏi cha. Nguyễn Khải đã dành cả một buổi tối để phân tích tác phẩm của mình giúp con trai. Khi cậu bé mang bài đến lớp, cô giáo đọc bài và phê rằng: “Dùng từ sai, không phân tích đúng ý tác giả”.

Tôi nhắc lại rằng, câu chuyện này không có gì đáng cười. Cô giáo kia, ở một thời điểm nào đó cũng giống vị thế của một độc giả, một nhà phê bình, cô giáo đã không sai. Nguyễn Khải là tác giả và ông hiểu tác phẩm theo ý của mình và cô giáo đã hiểu tác phẩm theo ý khác và cô có cái lí của mình. Nhà văn sau khi đã hoàn thành tác phẩm của mình anh ta cũng chỉ còn là một độc giả mà thôi và anh ta sở hữu cách hiểu riêng của mình.

Tôi từng rơi vào trường hợp này. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đã phát hiện ra những ý hàm ẩn trong tác phẩm của tôi mà trong quá trình viết tôi không hề nghĩ đến nó. Không phải anh ta bịa đặt ra điều đó mà trong quá trình sáng tác, có sự điều khiển của vô thức hoặc chính sự hữu hạn của mình, chính tôi đã không nhận ra. Nhà phê bình phát hiện ra hay không phát hiện ra ý đồ của tác giả cũng không sao và anh ta hoàn toàn có quyền hiểu theo ý riêng của mình. Tác phẩm Sương mù tháng Giêng của tôi đã từng được một nhà phê bình gọi là “ thuyết ngôn tình” nhưng tôi chẳng sững sờ về điều ấy, đó là một cách hiểu và tôi chấp nhận điều ấy.

'Khi toi chet, hay chon theo toi mot nha phe binh de cai nhau' hinh anh 2
Một tác phẩm văn học nhận về ý kiến trái chiều như khen – chê, thích – không thích là chuyện bình thường. 

Vậy những nhà phê bình (có thể không hiểu nhà văn) thì anh ta giúp ích gì cho nhà văn? Bất chấp sự không hài lòng của đối tượng bị phê bình, không thể phủ nhận rằng các nhà phê bình đã giúp cho tác phẩm văn học có nhiều người đọc hơn, mở rộng các chiều kích và chiều sâu của tác phẩm, giúp cho nhà văn và tác phẩm của anh ta trở thành bất tử nếu nó thật sự xứng đáng như thế.

Tôi cho rằng nếu không có những cuốn sách nghiên cứu phê bình công phu và giá trị của M. Bakhtin Sáng tác của François Rabelais và nền văn hóa dân gian thời Trung cổ – Phục hưng và Thi pháp tiểu thuyết Dostoevski thì Dostoivsky và Rabelais đã không sớm bước lên đài bất tử cao vợi như thế. Tất nhiên nếu không có Bakhtin thì hai nhân vật trên vẫn vĩ đại nhưng chính Bakhtin đã làm cho họ rực rỡ, tỏa nhiều hào quang hơn. Và cũng chính vì vậy mà nhà nhân học, nhà phê bình văn học người Nga có sức ảnh hưởng rộng lớn. 

Còn ở Việt Nam, giờ đã có người lên tiếng đánh giá lại cuốn phê bình lừng danh Thi nhân Việt Nam của anh em Hoài Thanh – Hoài Chân. Nhưng có một sự thật rõ ràng không thể phủ nhận những tác phẩm, tác giả được Hoài Thanh chọn đưa vào cuốn sách phê bình đã khiến nó sống lâu hơn. Rất nhiều tác giả được trích dẫn trong đó, nếu không có Thi nhân Việt Nam thì người ta đã lãng quên từ lâu hoặc thậm chí không biết những người ấy là ai. Rõ ràng các nhà phê bình đã có công rất lớn trong việc chọn lựa, định hướng, tôn vinh tác phẩm ở một khía cạnh nào đấy.

BÌNH LUẬN

Please enter your comment!
Please enter your name here

5 × 4 =